Kiểm toán nhà nước là gì? Vai trò và quyền hạn chi tiết

Trong một nền kinh tế năng động và không ngừng phát triển như Việt Nam, việc đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả trong quản lý, sử dụng nguồn lực tài chính công không chỉ là trách nhiệm của các cơ quan nhà nước, mà còn là mối quan tâm sâu sắc của toàn xã hội. Đây chính là nền tảng để xây dựng niềm tin, thu hút đầu tư và thúc đẩy tăng trưởng bền vững. Ở vị trí then chốt của hệ thống này, một cơ quan hoạt động độc lập và chuyên nghiệp đóng vai trò như “người gác cổng” cho sự lành mạnh của nền tài chính quốc gia.

Kiểm toán nhà nước là gì? Định nghĩa và tầm quan trọng

Kiểm toán Nhà nước (State Audit) là cơ quan chuyên môn cao cấp của Nhà nước, được thành lập với sứ mệnh kiểm tra, đánh giá và xác nhận tính đúng đắn, trung thực, hợp lý của các báo cáo tài chính, việc quản lý và sử dụng tài chính, tài sản công. Hoạt động của Kiểm toán Nhà nước không nhằm mục đích kinh doanh mà hướng đến mục tiêu cao cả: đảm bảo tính minh bạch, nâng cao hiệu quả quản lý và hạn chế tham nhũng trong khu vực công.

Kiểm toán Nhà nước chính là công cụ đắc lực của Quốc hội và nhân dân trong việc giám sát việc sử dụng đồng tiền thuế, đảm bảo từng đồng vốn của Nhà nước đều được sử dụng đúng mục đích, hiệu quả và tiết kiệm.

Đối với các doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) và doanh nghiệp vừa và nhỏ (SMEs) tham gia vào các dự án sử dụng vốn ngân sách, việc hiểu rõ về Kiểm toán Nhà nước giúp chủ động hơn trong quá trình hợp tác, tuân thủ đúng quy định và tránh được những rủi ro pháp lý không đáng có.

Lịch sử hình thành và phát triển của Kiểm toán nhà nước Việt Nam

Hành trình phát triển của Kiểm toán Nhà nước Việt Nam là một minh chứng cho sự trưởng thành trong công tác quản lý tài chính công.

• Ngày 11/07/1994: Kiểm toán Nhà nước chính thức được thành lập theo Nghị định 70/CP của Chính phủ, trực thuộc Chính phủ. Tổng Kiểm toán Nhà nước khi đó do Thủ tướng bổ nhiệm và Quốc hội phê chuẩn.
• Ngày 01/01/2006: Một bước ngoặt quan trọng khi Luật Kiểm toán Nhà nước đầu tiên có hiệu lực. Cơ quan này chuyển từ trực thuộc Chính phủ sang trực thuộc Quốc hội, nhằm tăng cường tính độc lập và khách quan trong hoạt động giám sát ngân sách.
• Ngày 28/11/2013: Vị thế pháp lý của Kiểm toán Nhà nước được hiến định tại Điều 118 Hiến pháp nước Cộng hòa XHCN Việt Nam (sửa đổi), khẳng định đây là cơ quan do Quốc hội thành lập, hoạt động độc lập và chỉ tuân theo pháp luật.

Sự phát triển này cho thấy tầm quan trọng ngày càng cao của hoạt động kiểm toán trong việc xây dựng một Nhà nước kiến tạo, liêm chính và hiệu quả.

Quyền hạn và chức năng của Kiểm toán nhà nước

Theo quy định tại Luật Kiểm toán Nhà nước năm 2015 và các văn bản sửa đổi, bổ sung, Kiểm toán Nhà nước được trao những quyền hạn rộng rãi để thực thi nhiệm vụ:

• Trình dự án luật, pháp lệnh liên quan đến lĩnh vực kiểm toán trước Quốc hội.
• Yêu cầu cung cấp thông tin: Các đơn vị được kiểm toán và các tổ chức, cá nhân có liên quan có nghĩa vụ cung cấp đầy đủ, kịp thời thông tin, tài liệu phục vụ cho cuộc kiểm toán.
• Yêu cầu thực hiện kết luận, kiến nghị kiểm toán: Đây là điểm then chốt. Sau khi phát hiện sai phạm, Kiểm toán Nhà nước có quyền yêu cầu đơn vị khắc phục ngay lập tức.
• Kiến nghị xử lý: Kiến nghị với cơ quan, người có thẩm quyền xử lý các sai phạm được phát hiện qua kiểm toán, kể cả việc xử lý các hành vi cản trở hoạt động kiểm toán.
• Tổ chức giám định chuyên môn khi cần thiết.
• Ủy thác kiểm toán: Có thể thuê các công ty kiểm toán độc lập thực hiện một số phần việc, nhưng vẫn phải chịu trách nhiệm về tính trung thực của kết luận cuối cùng.

Những quyền hạn này trang bị cho Kiểm toán Nhà nước “bộ răng” sắc bén để thực thi nhiệm vụ một cách hiệu quả và có tính răn đe cao.

Đặc trưng cơ bản của Kiểm toán nhà nước

Để hiểu sâu hơn, chúng ta cần phân tích các yếu tố cấu thành nên hoạt động kiểm toán nhà nước.

Chủ thể của Kiểm toán nhà nước: Kiểm toán viên nhà nước

Chủ thể thực hiện các cuộc kiểm toán là các Kiểm toán viên Nhà nước. Họ không phải là nhân viên của các công ty kiểm toán độc lập mà là những công chức nhà nước được tuyển dụng và bổ nhiệm vào ngạch kiểm toán. Để đảm nhận vị trí này, một kiểm toán viên phải đáp ứng những tiêu chuẩn khắt khe được quy định tại Điều 21 Luật Kiểm toán Nhà nước 2015:

• Phẩm chất đạo đức tốt, liêm khiết, trung thực, khách quan.
• Có bằng đại học trở lên thuộc các chuyên ngành kiểm toán, kế toán, tài chính, kinh tế, luật.
• Có ít nhất 05 năm kinh nghiệm làm việc liên tục trong chuyên ngành được đào tạo hoặc 03 năm làm nghiệp vụ kiểm toán tại Kiểm toán Nhà nước.
• Phải có Chứng chỉ Kiểm toán viên nhà nước – một chứng chỉ hành nghề chuyên biệt.

Khách thể của Kiểm toán nhà nước: Ai sẽ được kiểm toán?

Khách thể của Kiểm toán Nhà nước là bất kỳ tổ chức, đơn vị, cá nhân nào có quản lý, sử dụng ngân sách, tài chính, tài sản công. Cụ thể bao gồm:

• Các Bộ, cơ quan ngang Bộ, cơ quan thuộc Chính phủ.
• Các cơ quan của Quốc hội, Tòa án, Viện Kiểm sát.
• Các đơn vị sự nghiệp công lập.
• Các doanh nghiệp nhà nước, tập đoàn kinh tế nhà nước.
• Các dự án đầu tư công, công trình xây dựng sử dụng vốn nhà nước.
• Các tổ chức chính trị – xã hội, đoàn thể được ngân sách nhà nước hỗ trợ.
• Các địa phương (thông qua kiểm toán ngân sách địa phương).

Điều này có nghĩa, nếu doanh nghiệp của bạn tham gia đấu thầu hoặc được giao thực hiện một dự án sử dụng vốn ngân sách, doanh nghiệp đó hoàn toàn có thể trở thành đối tượng được kiểm toán.

Các loại hình kiểm toán nhà nước chủ yếu

Hoạt động kiểm toán của cơ quan này rất đa dạng, nhưng tập trung vào hai loại hình chính:

1. Kiểm toán tài chính: Xác minh tính trung thực, hợp lý của các báo cáo tài chính, báo cáo quyết toán ngân sách. Đây là hoạt động cốt lõi, đảm bảo số liệu được ghi chép và báo cáo một cách chính xác.
2. Kiểm toán hoạt động: Đánh giá tính kinh tế, hiệu lực và hiệu quả trong việc quản lý, sử dụng tài sản công. Kiểm toán hoạt động không chỉ dừng lại ở con số mà còn đi sâu vào quy trình, phương pháp quản lý để đưa ra các kiến nghị cải tiến.

Giá trị pháp lý của báo cáo kiểm toán nhà nước

Báo cáo kiểm toán của Kiểm toán Nhà nước có giá trị pháp lý cao. Nó là căn cứ quan trọng để:

• Quốc hội, HĐND các cấp xem xét, quyết định dự toán ngân sách và phân bổ ngân sách.
• Chính phủ, UBND các cấp điều hành hoạt động kinh tế – xã hội.
• Các cơ quan thanh tra, điều tra khởi xướng các cuộc thanh tra, điều tra khi phát hiện dấu hiệu vi phạm pháp luật.

Quan trọng hơn, các đơn vị được kiểm toán có nghĩa vụ pháp lý phải thực hiện các kết luận và kiến nghị của Kiểm toán Nhà nước. Việc không thực hiện hoặc thực hiện không đầy đủ có thể dẫn đến các hình thức xử lý kỷ luật, hành chính, thậm chí là hình sự.

Cơ cấu tổ chức của Kiểm toán nhà nước Việt Nam

Để thực hiện nhiệm vụ trên phạm vi toàn quốc, Kiểm toán Nhà nước Việt Nam có một cơ cấu tổ chức chặt chẽ và bài bản, bao gồm:

Bộ máy điều hành và các đơn vị tham mưu

• Văn phòng Kiểm toán Nhà nước.
• Vụ Tổ chức cán bộ.
• Vụ Tổng hợp.
• Vụ Chế độ và Kiểm soát chất lượng kiểm toán.
• Vụ Pháp chế.
• Vụ Hợp tác quốc tế.
• Thanh tra Kiểm toán Nhà nước.

Các đơn vị kiểm toán chuyên ngành

Gồm 7 đơn vị (từ chuyên ngành I đến VII), mỗi đơn vị phụ trách một lĩnh vực cụ thể như quốc phòng, an ninh, ngân hàng, tập đoàn kinh tế, đầu tư công… Ví dụ:Kiểm toán Nhà nước chuyên ngành VI phụ trách kiểm toán các Tập đoàn, Tổng công ty Nhà nước.

Các đơn vị kiểm toán khu vực

Để bao quát hoạt động tại các địa phương, Kiểm toán Nhà nước được chia thành 13 khu vực trên cả nước, từ Khu vực I (Hà Nội) đến Khu vực XIII (Bà Rịa – Vũng Tàu). Mỗi khu vực phụ trách kiểm toán các cơ quan, đơn vị sử dụng ngân sách tại một số tỉnh, thành phố nhất định.

Các đơn vị sự nghiệp

• Trường Đào tạo và Bồi dưỡng nghiệp vụ kiểm toán.
• Trung tâm Tin học.
• Báo Kiểm toán.

Tổng kiểm toán nhà nước và vai trò then chốt

Đứng đầu cơ quan Kiểm toán Nhà nước là Tổng Kiểm toán Nhà nước. Kể từ khi Luật Kiểm toán Nhà nước có hiệu lực, chức danh này do Quốc hội bầu theo đề cử của Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Nhiệm kỳ của Tổng Kiểm toán theo nhiệm kỳ của Quốc hội (5 năm) và không được giữ quá hai nhiệm kỳ.

Tổng Kiểm toán Nhà nước hiện nay là ông Ngô Văn Tuấn, được Quốc hội bầu và phê chuẩn vào ngày 21/10/2022 cho nhiệm kỳ 2021-2026. Ông chịu trách nhiệm trước Quốc hội về toàn bộ hoạt động và kết quả kiểm toán của cơ quan này.

Vai trò của Tổng Kiểm toán là vô cùng quan trọng, đảm bảo cho cả một hệ thống đồ sộ hoạt động độc lập, khách quan và hiệu quả, thực sự trở thành công cụ giám sát tối cao của Quốc hội.

Lời kết: Đồng hành cùng sự minh bạch và phát triển bền vững

Hiểu rõ về Kiểm toán Nhà nước không chỉ là nắm bắt một khái niệm pháp lý, mà còn là trang bị cho mình tầm nhìn về một cơ chế giám sát tài chính công quan trọng bậc nhất. Đối với cộng đồng doanh nghiệp, đặc biệt là các SMEs và hộ kinh doanh đang ngày càng tham gia sâu vào các dự án công, việc tuân thủ các quy