Tính độc lập kiểm toán: Rủi ro từ dịch vụ tư vấn

Trong một thế giới kinh doanh đầy biến động, báo cáo tài chính được kiểm toán không chỉ là một nghĩa vụ pháp lý, mà còn là tấm vé thông hành để doanh nghiệp của bạn gây dựng niềm tin với các nhà đầu tư, đối tác và ngân hàng. Nhưng điều gì sẽ xảy ra khi chính sự tin tưởng ấy bị đặt dấu hỏi bởi một mối nguy tiềm ẩn mà không phải ai cũng nhận ra? Đó là khi một công ty kiểm toán vừa đóng vai trò “thẩm phán” – kiểm toán báo cáo tài chính, lại vừa là “luật sư” – cung cấp các dịch vụ tư vấn thuế, tài chính cho cùng một khách hàng. Sự mập mờ này có thể làm lung lay nền tảng cốt lõi của mọi cuộc kiểm toán: tính độc lập của kiểm toán viên.

Thực trạng cung cấp dịch vụ phi kiểm toán tại Việt Nam: Cơ hội và thách thức song hành

Ngành kiểm toán Việt Nam đã có những bước phát triển vượt bậc trong thập kỷ qua. Theo Báo cáo tổng kết ngành kiểm toán năm 2024 của Bộ Tài chính, hiện có khoảng 210 công ty kiểm toán đang hoạt động, từ những tên tuổi toàn cầu như Big Four (Deloitte, PwC, EY, KPMG) đến các công ty nội địa uy tín như AASC, CPA Việt Nam. Điều này phản ánh một thị trường năng động và ngày càng chuyên nghiệp hóa.

Sự bùng nổ của các dịch vụ phi kiểm toán

Không dừng lại ở dịch vụ kiểm toán truyền thống, các công ty kiểm toán đã mở rộng danh mục dịch vụ của mình một cách đáng kể. Các dịch vụ phi kiểm toán như tư vấn thuế, tư vấn quản trị rủi ro, kiểm soát nội bộ, hay tư vấn chuyển đổi sang chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế (IFRS) đang trở thành mảng kinh doanh then chốt.

Theo báo cáo của Hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam (VACPA), doanh thu từ dịch vụ phi kiểm toán đã chiếm tới khoảng 40% tổng doanh thu ngành vào năm 2023, tăng từ mức 35% năm 2020.

Xu hướng này là hoàn toàn dễ hiểu. Các doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ (SMEs) và các hộ kinh doanh, luôn tìm kiếm những đối tác có thể cung cấp giải pháp “một cửa”. Họ muốn một công ty không chỉ kiểm toán mà còn hiểu sâu sắc để tư vấn giúp họ tối ưu hóa thuế, cải thiện dòng tiền và nâng cao hiệu quả quản trị. Điều này giúp doanh nghiệp tiết kiệm chi phí và thời gian điều phối giữa nhiều nhà cung cấp dịch vụ khác nhau.

Mặt trái của sự tiện lợi: Xung đột lợi ích và rủi ro cho tính độc lập

Tuy nhiên, sự tiện lợi này đi kèm với một rủi ro lớn: xung đột lợi ích. Hãy tưởng tượng một tình huống thực tế:

• Một công ty kiểm toán tư vấn cho doanh nghiệp bạn một phương án tối ưu thuế phức tạp.
• Sau đó, chính công ty đó cử kiểm toán viên đến để kiểm tra xem phương án đó có được hạch toán và trình bày một cách trung thực, hợp lý trên báo cáo tài chính hay không.

Kiểm toán viên lúc này sẽ đối mặt với áp lực vô hình. Liệu họ có dám mạnh dạn chỉ ra sai sót trong chính sản phẩm tư vấn mà đồng nghiệp của mình đã thực hiện? Áp lực duy trì mối quan hệ khách hàng mang lại doanh thu lớn từ cả hai mảng dịch vụ có khiến họ “dễ dãi” hơn trong đánh giá?

Nghiên cứu của Liên đoàn Kế toán quốc tế (IFAC) chỉ ra một con số đáng giật mình: 62% các vụ bê bối tài chính trên thế giới trong thập kỷ qua có liên quan đến việc công ty kiểm toán cung cấp đồng thời cả hai loại dịch vụ. Tại Việt Nam, một khảo sát của VACPA cho thấy 48% kiểm toán viên được hỏi thừa nhận có những áp lực nhất định khi kiểm toán các doanh nghiệp mà công ty họ cũng đang cung cấp dịch vụ tư vấn.

Giải pháp đảm bảo tính độc lập: Hành động từ nhiều phía

Nhận thức được rủi ro, Nhà nước Việt Nam đã có những bước đi quan trọng thông qua Luật Kiểm toán độc lập 2011 và các văn bản hướng dẫn như Nghị định 17/2012/NĐ-CP, Thông tư 210/2014/TT-BTC. Các quy định này yêu cầu công ty kiểm toán phải thiết lập các “tường lửa” (Chinese walls) để ngăn cách thông tin giữa bộ phận kiểm toán và bộ phận tư vấn, đồng thời cấm cung cấp một số dịch vụ tư vấn nhất định cho khách hàng kiểm toán.

Tuy nhiên, thực tế thi hành vẫn còn những kẽ hở. Báo cáo giám sát của Bộ Tài chính năm 2023 cho thấy vẫn còn khoảng 30% công ty kiểm toán chưa tuân thủ đầy đủ các yêu cầu về tách bạch. Vậy, giải pháp toàn diện nào có thể được áp dụng?

Về phía công ty kiểm toán và kiểm toán viên

• Nâng cao đạo đức nghề nghiệp: Đây là nền tảng then chốt. Các chương trình đào tạo, cập nhật chuẩn mực đạo đức cần được thực hiện thường xuyên và nghiêm túc. Mỗi kiểm toán viên phải ý thức được rằng sự độc lập là tài sản quý giá nhất của nghề nghiệp.
• Thiết lập cơ chế kiểm soát nội bộ chặt chẽ: Cần có quy trình rõ ràng để cách ly hoàn toàn về mặt thông tin và nhân sự giữa nhóm kiểm toán và nhóm tư vấn cho cùng một khách hàng. Việc này phải được giám sát bởi một bộ phận độc lập trong công ty.
• Minh bạch trong thù lao: Công khai cơ cấu thù lao từ dịch vụ kiểm toán và phi kiểm toán cho từng khách hàng lớn có thể giúp giảm thiểu nghi ngờ về sự phụ thuộc tài chính.

Về phía doanh nghiệp sử dụng dịch vụ (SMEs, Hộ kinh doanh)

Là chủ doanh nghiệp, bạn hoàn toàn có thể chủ động bảo vệ mình và nâng cao chất lượng báo cáo tài chính.

• Hiểu rõ và đặt câu hỏi: Khi lựa chọn công ty kiểm toán, hãy mạnh dạn hỏi về các biện pháp họ áp dụng để đảm bảo tính độc lập khi cung cấp nhiều dịch vụ. Một công ty chuyên nghiệp sẽ sẵn sàng giải thích rõ ràng.
• Cân nhắc việc luân chuyển công ty kiểm toán: Sau một số năm (ví dụ 5-7 năm), doanh nghiệp có thể cân nhắc thay đổi công ty kiểm toán. Đây là một thông lệ tốt được áp dụng tại nhiều nước phát triển (như Mỹ, EU) để mang lại “góc nhìn mới” và giảm thiểu sự phụ thuộc.
• Ưu tiên chất lượng thay vì sự tiện lợi: Đừng chỉ chọn một công ty vì họ cung cấp đa dịch vụ với mức phí hấp dẫn. Hãy đánh giá uy tín, năng lực chuyên môn và trên hết là sự minh bạch trong cam kết về tính độc lập của họ. Một báo cáo kiểm toán chất lượng sẽ mang lại giá trị lâu dài hơn nhiều so với khoản tiết kiệm chi phí trước mắt.

Về phía cơ quan quản lý và hiệp hội nghề nghiệp

• Tăng cường giám sát và chế tài: Cần có các cuộc thanh tra, kiểm tra định kỳ và đột xuất một cách hiệu quả hơn. Mức xử phạt cần đủ mạnh để răn đe các vi phạm.
• Hoàn thiện khung pháp lý: Cập nhật các quy định để theo kịp sự phát triển của các loại hình dịch vụ mới, đồng thời làm rõ và siết chặt các quy định về dịch vụ phi kiểm toán được phép và không được phép cung cấp.
• Khuyến khích văn hóa tố giác: Thiết lập cơ chế để các cá nhân trong ngành có thể tố giác các hành vi vi phạm đạo đức nghề nghiệp một cách an toàn và bảo mật.

Một nền tảng tài chính minh bạch không chỉ được xây dựng từ các quy định nghiêm ngặt, mà còn từ sự lựa chọn có trách nhiệm của chính mỗi doanh nghiệp. Khi bạn đặt tính độc lập của kiểm toán lên hàng đầu, bạn đang đầu tư vào chính uy tín và tương lai bền vững của doanh nghiệp mình.

Hành trình xây dựng niềm tin trong kinh doanh là một hành trình dài, đòi hỏi sự nỗ lực từ tất cả các bên: nhà quản lý, kiểm toán viên, và không thể thiếu – những chủ doanh nghiệp như bạn. Việc hiểu rõ và chủ động ứng phó với các nguy cơ ảnh hưởng đến tính độc lập kiểm toán chính là một bước đi chiến lược, giúp doanh nghiệp của bạn không chỉ tuân thủ pháp luật một cách thụ động mà còn chủ động kiến tạo giá trị và sự bền vững.

Hy vọng rằng những chia sẻ trên đây đã mang đến cho bạn một cái nhìn toàn diện và những gợi ý thiết thực. Trong một môi trường pháp lý và kinh tế không ngừng thay đổi, việc cập nhật những thông tin mới nhất là vô cùng quan trọng. Bạn có thể theo dõi các phân tích chuyên sâu và tư vấn cập nhật từ các chuyên gia tại website ConsultX và Facebook ConsultX để luôn nắm bắt được những xu hướng và quy định mới nhất, giúp hành trình kinh doanh của bạn thêm vững chắc.

Nguồn tham khảo

• Bộ Tài chính (2024), “Báo cáo tổng kết ngành Kiểm toán năm 2024”.
• Hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam (VACPA) “Báo cáo thị trường kiểm toán Việt Nam năm 2023”.
• IFAC (2024), “The Impact of Non-Audit Services on Auditor Independence”.
• VACPA (2023), “Báo cáo đánh giá độc lập ngành kiểm toán Việt Nam năm 2023”.
• Luật Kiểm toán độc lập số 67/2011/QH12.
• Nghị định số 17/2012/NĐ-CP của Chính phủ.