Rủi ro khi kiểm toán và tư vấn cùng một đối tác

Trong một thế giới kinh doanh đầy biến động, báo cáo tài chính được kiểm toán không chỉ là một nghĩa vụ pháp lý, mà còn là tấm vé thông hành để doanh nghiệp gây dựng niềm tin với nhà đầu tư, đối tác và các tổ chức tín dụng. Nhưng điều gì sẽ xảy ra khi chính sự tin cậy ấy bị đặt dấu hỏi? Một trong những thách thức lớn nhất đối với sự minh bạch này xuất phát từ một mô hình kinh doanh phổ biến: việc các công ty kiểm toán cung cấp đồng thời cả dịch vụ kiểm toán lẫn các dịch vụ tư vấn phi kiểm toán (như tư vấn thuế, quản trị rủi ro) cho cùng một khách hàng. Bài viết này sẽ cùng bạn đi sâu phân tích thực trạng, rủi ro và quan trọng nhất là những giải pháp thiết thực để bảo vệ tính độc lập – linh hồn của mọi cuộc kiểm toán.

Thực trạng cung cấp dịch vụ phi kiểm toán tại Việt Nam: Cơ hội và thách thức song hành

Ngành kiểm toán Việt Nam đã có những bước phát triển vượt bậc trong thập kỷ qua. Theo “Báo cáo tổng kết ngành kiểm toán năm 2024” của Bộ Tài chính, hiện có khoảng 210 công ty kiểm toán đang hoạt động, từ những tên tuổi toàn cầu như Big Four (Deloitte, PwC, EY, KPMG) đến các công ty nội địa uy tín như AASC, CPA Việt Nam. Điều đáng chú ý là các công ty này không còn đơn thuần là những nhà kiểm toán nữa. Họ đã mở rộng danh mục dịch vụ để trở thành những đối tác tư vấn toàn diện.

Xu hướng này đáp ứng đúng nhu cầu của các doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp FDI và SME. Họ không chỉ cần ai đó “kiểm tra hộ” báo cáo tài chính, mà còn cần những lời khuyên chiến lược để:

• Tối ưu hóa cơ cấu thuế, giảm thiểu rủi ro pháp lý.
• Xây dựng hệ thống quản trị tài chính và kiểm soát nội bộ hiệu quả.
• Chuẩn bị cho các quy trình chuyển đổi phức tạp như áp dụng IFRS.

Và xu hướng này mang lại nguồn doanh thu không hề nhỏ. Theo Hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam (VACPA), dịch vụ phi kiểm toán đã chiếm tới khoảng 40% tổng doanh thu ngành kiểm toán vào năm 2023. Đây là một con số biết nói, phản ánh sự dịch chuyển mạnh mẽ trong mô hình kinh doanh.

“Khi một công ty kiểm toán vừa tư vấn chiến lược tài chính, vừa là người đứng ra kiểm toán tính trung thực của chính những chiến lược đó, một câu hỏi lớn về tính khách quan được đặt ra. Liệu người thợ sửa ống nước có thể tự mình đánh giá chất lượng công việc do chính mình thực hiện?”

Mặt trái của sự tiện lợi: Xung đột lợi ích tiềm ẩn

Sự tiện lợi và hiệu quả về chi phí khi làm việc với một nhà cung cấp duy nhất là không thể phủ nhận. Tuy nhiên, mô hình này tiềm ẩn những rủi ro lớn về xung đột lợi ích, có thể làm suy giảm nghiêm trọng tính độc lập của kiểm toán viên.

• Áp lực tài chính: Khoản phí từ dịch vụ tư vấn thường rất lớn. Kiểm toán viên có thể vô tình hoặc hữu ý “dễ dãi” hơn trong cuộc kiểm toán để giữ chân khách hàng quan trọng này.
• Áp lực từ mối quan hệ: Kiểm toán viên và nhân sự ban lãnh đạo doanh nghiệp trở nên thân thiết sau nhiều dự án tư vấn. Điều này có thể khiến việc đặt ra những câu hỏi “khó” hoặc phản biện trở nên nặng nề.
• Tự đánh giá chính công việc của mình: Đây là rủi ro rõ ràng nhất. Làm sao một kiểm toán viên có thể đánh giá khách quan hiệu quả của một giải pháp tư vấn thuế mà chính công ty họ đã đề xuất?

Một nghiên cứu của IFAC (International Federation of Accountants) chỉ ra rằng, 62% các vụ bê bối tài chính trên thế giới trong thập kỷ qua có liên quan đến việc công ty kiểm toán cung cấp đồng thời cả hai loại dịch vụ. Tại Việt Nam, một khảo sát của VACPA cho thấy gần một nửa số kiểm toán viên được hỏi thừa nhận có những áp lực nhất định trong tình huống này.

Giải pháp đảm bảo tính độc lập: Góc nhìn từ nhiều phía

Vấn đề không nằm ở việc cấm đoán các dịch vụ phi kiểm toán – vì chúng mang lại giá trị to lớn cho doanh nghiệp. Mấu chốt là xây dựng một khuôn khổ vững chắc để quản lý rủi ro và bảo vệ sự khách quan. Dưới đây là những giải pháp thiết thực, không chỉ dành cho các công ty kiểm toán mà còn cho chính các doanh nghiệp sử dụng dịch vụ.

Về phía cơ quan quản lý và hiệp hội nghề nghiệp

Hệ thống pháp lý Việt Nam như Luật Kiểm toán độc lập 2011, Nghị định 17/2012/NĐ-CP đã có những quy định cấm đoán nhất định. Tuy nhiên, thực tế giám sát vẫn còn khoảng trống. Cần:

• Siết chặt cơ chế giám sát và minh bạch hóa: Tăng cường thanh tra, kiểm tra đột xuất. Công khai danh sách và mức độ vi phạm của các công ty kiểm toán để tạo áp lực tuân thủ từ cộng đồng.
• Cập nhật và chi tiết hóa các quy định: Các quy định cần theo kịp sự phát triển của các dịch vụ tư vấn mới. Cần định nghĩa rõ ràng hơn thế nào là “ảnh hưởng đến tính độc lập”.
• Khuyến khích áp dụng mô hình luân phiên kiểm toán: Đây là mô hình đã được áp dụng thành công tại nhiều nước phát triển. Doanh nghiệp sẽ thay đổi công ty kiểm toán sau một chu kỳ nhất định (ví dụ 5-10 năm) để đảm bảo cái nhìn mới mẻ, khách quan và giảm thiểu sự phụ thuộc.

Về phía các công ty kiểm toán

• Xây dựng “Bức tường lửa” (Chinese Wall) kiên cố: Phân tách rõ ràng và độc lập về nhân sự, không gian làm việc và hệ thống quản lý giữa bộ phận kiểm toán và bộ phận tư vấn. Việc trao đổi thông tin giữa hai bộ phận phải được kiểm soát chặt chẽ.
• Đầu tư vào đào tạo đạo đức nghề nghiệp: Đạo đức nghề nghiệp phải là nền tảng văn hóa công ty, không chỉ là một môn học bắt buộc. Kiểm toán viên cần được trang bị kỹ năng để nhận diện và ứng phó với các tình huống xung đột lợi ích.
• Thiết lập các chính sách kiểm soát chất lượng nội bộ mạnh mẽ: Có cơ chế rà soát độc lập đối với các cuộc kiểm toán có rủi ro cao, đặc biệt là những khách hàng sử dụng nhiều dịch vụ tư vấn.

Về phía doanh nghiệp sử dụng dịch vụ (Đặc biệt là Doanh nghiệp FDI và SME)

Là người chịu trách nhiệm cuối cùng về tính trung thực của báo cáo tài chính, các doanh nghiệp cần chủ động bảo vệ lợi ích của mình.

• Hiểu rõ tầm quan trọng của tính độc lập: Một báo cáo kiểm toán thiếu khách quan có thể dẫn đến những quyết định đầu tư sai lầm, mất uy tín và rủi ro pháp lý nghiêm trọng. Đừng đánh đổi sự an toàn lâu dài để lấy một chút tiện lợi trước mắt.
• Chủ động đặt câu hỏi và yêu cầu minh bạch: Khi lựa chọn công ty kiểm toán, hãy hỏi rõ về các biện pháp họ áp dụng để đảm bảo tính độc lập khi cung cấp đa dịch vụ. Yêu cầu được biết về các “Bức tường lửa” nội bộ.
• Cân nhắc tách biệt nhà cung cấp dịch vụ: Đối với các hạng mục quan trọng, hãy cân nhắc sử dụng hai công ty độc lập khác nhau: một cho dịch vụ tư vấn chiến lược và một cho dịch vụ kiểm toán. Điều này tuy có thể tốn kém hơn ban đầu nhưng lại là khoản đầu tư xứng đáng cho sự minh bạch và uy tín của doanh nghiệp.
• Thiết lập Ủy ban Kiểm toán (Audit Committee): Đối với các công ty cổ phần, việc có một ủy ban kiểm toán độc lập (bao gồm các thành viên HĐQT không điều hành) để giám sát trực tiếp mối quan hệ với công ty kiểm toán là vô cùng quan trọng.

Một báo cáo kiểm toán chất lượng, khách quan không phải là chi phí, mà là một tài sản vô giá. Nó là nền tảng để xây dựng lòng tin bền vững với các cổ đông, ngân hàng và đối tác chiến lược.

Lời kết: Sự minh bạch là nền tảng cho sự phát triển bền vững

Hành trình hội nhập và nâng cao vị thế của doanh nghiệp Việt Nam trên trường quốc tế đòi hỏi một nền tảng tài chính minh bạch và đáng tin cậy. Tính độc lập của kiểm toán viên chính là viên gạch then chốt xây dựng nền tảng ấy. Dù bạn là một doanh nghiệp FDI đang tìm hiểu môi trường pháp lý Việt Nam, một SME đang trên đà tăng trưởng mạnh mẽ, hay một hộ kinh doanh cá thể muốn xây dựng thương hiệu uy tín, việc thấu hiểu và chủ động quản lý rủi ro liên quan đến dịch vụ kiểm toán là vô cùng cần thiết.

Hãy xem việc lựa chọn và làm việc với công ty kiểm toán như một phần trong chiến lược quản trị rủi ro tổng thể của mình. Bằng cách ưu tiên sự khách quan và minh bạch, bạn không chỉ đang tuân thủ pháp luật một cách thông minh, mà còn đang đầu tư cho chính tương lai bền vững của doanh nghiệp. Thị trường luôn ghi nhận và tưởng thưởng xứng đáng cho những doanh nghiệp biết coi trọng chữ “Tín”.

Để cập nhật thêm những thông tin mới nhất về chính sách kế toán, kiểm toán, thuế và các giải pháp tư vấn tài chính hiệu quả, bạn có thể theo dõi các bài viết chuyên sâu từ đội ngũ chuyên gia tại website ConsultX và Facebook ConsultX.

Nguồn tham khảo

• Bộ Tài chính (2024), “Báo cáo tổng kết ngành Kiểm toán năm 2024”.
• Hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam (VACPA) “Báo cáo thị trường kiểm toán Việt Nam năm 2023”.
• IFAC (2024), “The Impact of Non-Audit Services on Auditor Independence”.
• VACPA (2023), “Báo cáo đánh giá độc lập ngành kiểm toán Việt Nam năm 2023”.
• Luật Kiểm toán độc lập số 67/2011/QH12.
• Nghị định số 17/2012/NĐ-CP của Chính phủ.