Kiểm toán Nhà nước: Cơ chế linh hoạt và tác động đến doanh nghiệp

Trong một nền kinh tế năng động và không ngừng biến đổi như Việt Nam, việc quản lý và sử dụng hiệu quả nguồn lực công không chỉ là trách nhiệm của Nhà nước, mà còn là mối quan tâm hàng đầu của cộng đồng doanh nghiệp và người dân. Sự minh bạch trong tài chính công chính là nền tảng để xây dựng niềm tin, thu hút đầu tư và thúc đẩy sự phát triển bền vững. Ở vị trí then chốt của hành trình này, Kiểm toán Nhà nước (KTNN) đang từng bước khẳng định vai trò không chỉ là “người giám sát” mà còn là “người đồng hành” linh hoạt, góp phần kiến tạo một hệ sinh thái tài chính minh bạch và hiệu quả.

Kiểm toán nhà nước: Vượt xa khái niệm kiểm tra, giám sát thông thường

Nhiều người thường hình dung hoạt động kiểm toán là những cuộc thanh tra, kiểm tra chi tiết các con số và chứng từ. Tuy nhiên, trên thực tế, vai trò của KTNN trong giai đoạn hiện nay đã được mở rộng một cách đáng kể. Tổ chức này không chỉ dừng lại ở việc phát hiện sai phạm, mà quan trọng hơn, là đưa ra những đánh giá độc lập, khách quan, góp phần hoàn thiện thể chế, nâng cao hiệu quả quản lý và sử dụng ngân sách, tài sản công.

Hoạt động kiểm toán được ví như “ngọn hải đăng” dẫn đường cho công tác quản lý tài chính công, giúp các nhà hoạch định chính sách có cái nhìn toàn diện và sâu sắc để đưa ra những quyết định đúng đắn, phù hợp với thực tiễn.

Sự tham gia của KTNN vào các dự án trọng điểm không đơn thuần là rà soát số liệu, mà còn là “bác sĩ” chẩn đoán và “gỡ rối” cho những vướng mắc về mặt pháp lý, tài chính – những nguyên nhân thường thấy khiến các dự án chậm tiến độ hoặc phát sinh chi phí ngoài dự kiến.

Cơ chế linh hoạt: Yêu cầu kiểm toán và đề nghị kiểm toán

Để hiểu được sự năng động của KTNN, chúng ta cần nắm rõ hai cơ chế chính hình thành nên các cuộc kiểm toán: Yêu cầu kiểm toán và Đề nghị kiểm toán. Đây là hai con đường với tính chất pháp lý và quy trình xử lý khác biệt, thể hiện rõ sự kết hợp giữa tuân thủ nguyên tắc và linh hoạt trong điều hành.

Yêu cầu kiểm toán: Nhiệm vụ bắt buộc với tinh thần trách nhiệm cao

Đây là cơ chế mang tính pháp lý bắt buộc, được khởi xướng từ các cơ quan có thẩm quyền cao nhất như Quốc hội, Chủ tịch nước, Chính phủ hoặc Thủ tướng Chính phủ. Khi nhận được yêu cầu này, KTNN có trách nhiệm phải lập tức triển khai thực hiện, bất kể quy mô hay mức độ phức tạp của đối tượng kiểm toán.

• Tính chất: Bắt buộc, không có quyền từ chối.
• Nguyên tắc hành động: Chủ động, nhanh chóng, đảm bảo chất lượng và tiến độ.
• Mục tiêu: Đáp ứng kịp thời các nhiệm vụ đột xuất hoặc trọng điểm mà Quốc hội, Chính phủ quan tâm.

Ví dụ điển hình gần đây là việc KTNN thực hiện kiểm toán xác định giá đất, tính tiền sử dụng đất tại TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng và Khánh Hòa theo Nghị quyết của Quốc hội. Cuộc kiểm toán này không chỉ giải quyết vướng mắc cụ thể mà còn góp phần minh bạch hóa hoạt động quản lý đất đai – một lĩnh vực nhạy cảm và được dư luận đặc biệt quan tâm.

Đề nghị kiểm toán: Sự linh hoạt dựa trên nguyên tắc rõ ràng

Khác với yêu cầu, đề nghị kiểm toán xuất phát từ các cơ quan như Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban của Quốc hội, hoặc Ủy ban nhân dân (UBND) cấp tỉnh. Đây không phải là nhiệm vụ bắt buộc, và KTNN sẽ dành thời gian để xem xét, đánh giá dựa trên một bộ tiêu chí cụ thể:

• Mức độ cần thiết: Vấn đề có thực sự quan trọng, ảnh hưởng lớn đến quản lý tài chính công hay không?
• Quy mô và tác động: Phạm vi kiểm toán có phù hợp với năng lực hiện có?
• Tính khả thi: KTNN có đủ nguồn lực (nhân sự, thời gian) để bố trí thực hiện trong năm kế hoạch?

Cách tiếp cận này cho thấy một KTNN rất chủ động và có chiến lược. Thay vì ôm đồm mọi đề nghị, họ áp dụng nguyên tắc “ưu tiên – trọng điểm – hiệu quả”. Với những đề nghị có quy mô nhỏ, KTNN sẽ khéo léo lồng ghép nội dung kiểm toán vào kế hoạch tổng thể của đơn vị, địa phương trong năm tiếp theo. Điều này giúp tránh tình trạng chồng chéo, dàn trải nguồn lực, đồng thời vẫn đảm bảo giải quyết được yêu cầu từ cơ sở.

Việc lập và điều chỉnh kế hoạch kiểm toán của KTNN luôn được thực hiện trên nguyên tắc ưu tiên – trọng điểm – hiệu quả, bảo đảm mỗi cuộc kiểm toán mang lại giá trị thông tin và sử dụng cao nhất cho công tác quản lý nhà nước.

Những minh chứng sống động từ thực tiễn

Sự linh hoạt của KTNN không phải là lý thuyết suông, mà đã được chứng minh qua hàng loạt các cuộc kiểm toán cụ thể, mang lại hiệu quả thiết thực.

• Dự án cầu Hòa Trung (Cà Mau): Khi dự án này vướng mắc do phát sinh tiền lãi vay vượt giá trị công trình, dẫn đến chậm thanh toán, KTNN đã vào cuộc theo yêu cầu của Chính phủ. Kết quả kiểm toán đã kịp thời xác nhận số liệu, tạo cơ sở pháp lý rõ ràng để tháo gỡ khó khăn, giúp dự án sớm được hoàn thành.
• Các dự án hạ tầng trọng điểm: Trước đề nghị của UBND TP. Hồ Chí Minh, KTNN đã bổ sung kiểm toán Dự án cầu Thủ Thiêm 2 và tuyến đường Tân Sơn Nhất – Bình Lợi. Tương tự, tại Hải Phòng, KTNN cũng đã đáp ứng đề nghị kiểm toán Dự án cầu Nguyễn Trãi. Các cuộc kiểm toán này nhằm mục đích rà soát, tháo gỡ các vướng mắc về tài chính, góp phần đẩy nhanh tiến độ thi công các công trình quan trọng.
• Trường hợp của Hà Nội: Khi UBND TP. Hà Nội đề nghị kiểm toán kinh phí tổ chức các hoạt động kỷ niệm, KTNN đã có văn bản phản hồi rõ ràng: trân trọng đề nghị và sẽ lồng ghép nội dung này vào cuộc kiểm toán ngân sách địa phương năm 2026. Cách làm này vừa tôn trọng đề nghị của địa phương, vừa đảm bảo tính ổn định và hiệu quả của kế hoạch kiểm toán tổng thể.

Góc nhìn từ phía doanh nghiệp: Tại sao sự minh bạch của nguồn lực công lại quan trọng?

Là một doanh nghiệp FDI, doanh nghiệp vừa và nhỏ, hay hộ kinh doanh cá thể, bạn có thể tự hỏi: “Những hoạt động kiểm toán này ảnh hưởng gì đến tôi?”. Câu trả lời nằm ở chính môi trường kinh doanh mà bạn đang hoạt động.

• Tạo lập môi trường đầu tư công bằng: Khi nguồn lực công được sử dụng minh bạch và hiệu quả, nó tạo ra một sân chơi bình đẳng cho mọi doanh nghiệp. Bạn sẽ không phải cạnh tranh với những đối thủ được hưởng lợi từ các nguồn ngân sách không rõ ràng.
• Giảm thiểu rủi ro pháp lý: Các dự án sử dụng vốn nhà nước sau khi được kiểm toán sẽ có cơ sở pháp lý vững chắc hơn. Khi tham gia vào các dự án này với tư cách là nhà thầu hoặc đối tác, doanh nghiệp của bạn sẽ yên tâm hơn về tính minh bạch trong thanh toán và giải ngân.
• Thúc đẩy phát triển hạ tầng: Các cuộc kiểm toán kịp thời “gỡ rối” cho các dự án hạ tầng giúp chúng sớm được hoàn thành. Hệ thống giao thông, logistics được cải thiện chính là lợi thế cạnh tranh trực tiếp cho hoạt động sản xuất, kinh doanh của bạn.
• Củng cố niềm tin vào thể chế: Một nền tài chính công minh bạch là nền tảng cho sự ổn định kinh tế vĩ mô, từ đó tạo môi trường thuận lợi để doanh nghiệp lập kế hoạch dài hạn và mở rộng đầu tư.

Lời kết: Hành trình kiến tạo minh bạch và những cơ hội phía trước

Hành trình hướng tới sự minh bạch và hiệu quả trong quản lý nguồn lực công là một cuộc chạy tiếp sức không ngừng nghỉ. Sự linh hoạt, chủ động và tuân thủ nguyên tắc của Kiểm toán Nhà nước trong thời gian qua đã góp phần quan trọng vào hành trình đó, từng bước xây dựng một hệ thống tài chính công vững mạnh, lành mạnh. Điều này không chỉ phục vụ mục tiêu quản lý nhà nước, mà còn trực tiếp tạo ra một môi trường kinh doanh thông thoáng, công bằng và đầy tiềm năng cho mọi thành phần kinh tế.

Là những người đang trực tiếp vận hành các doanh nghiệp, hộ kinh doanh, việc hiểu rõ và ủng hộ những nỗ lực minh bạch hóa này chính là cách chúng ta cùng nhau kiến tạo một tương lai phát triển bền vững. Hãy tiếp tục cập nhật những thông tin, quy định mới nhất để hoạt động sản xuất, kinh doanh của mình luôn song hành cùng xu thế phát triển chung của đất nước.

Bạn hãy theo dõi các thông tin mới nhất và các tư vấn giá trị từ ConsultX tại website Công ty tư vấn ConsultX và Facebook ConsultX.

Nguồn tham khảo:
Nội dung bài viết có tham khảo thông tin từ Báo Kiểm toán Nhà nước.